Verschuiving van waarden

In het vissentijdperk wordt geld langzaam waardeloos.

Nog nooit zijn we zo rijk geweest en toch voelen veel mensen zich leeg. Onze kasten en zolders puilen uit van de spullen. Wie zit er nog te wachten op de antieke huisraad en meubels die ons te wachten staan bij een erfenis? Reorganiseren en ontspullen zijn onze nieuwe bezigheden. Zelfs de kringloopwinkels weigeren steeds vaker onze afdankertjes. Elk duur mobiel apparaat met een batterij is na luttele jaar zo goed als waardeloos. Ook ons vermogen in de vorm van spaargeld en pensioenreserves verdampen langzaam door de lage rente. Geld en spullen verliezen hun waarde.

Bezit van geld en goederen horen bij het industriële tijdperk. Ze boden ons zekerheid. Het is een uiting van de nachtfase van het historische steenboktijdperk (nachtfase 1780-1960) en de naoorlogse opbouw van de verzorgingsstaat was het sluitstuk in het streven naar de bestaanszekerheid. Rond 1960 ging de nachtfase van Steenbok over in de dagfase van het historische vissentijdperk (1960-2140) en vanaf de jaren zestig zien we een verschuiving van de waarden van Steenbok naar Vissen: ons bezit wordt virtueel.

Belangrijke waarden voor Steenbok zijn trouw aan het gezag, respect voor de autoriteit, handhaving maatschappelijke orde, plichtsbesef, traditie, hard werken, spaarzaamheid, fatsoensnormen. De waarden voor Vissen zijn beleving, afwisseling, bewustwording, schuldbesef, relativiteit, boetedoening, barmhartigheid, vreedzaamheid, nederigheid, opoffering, rekenschap van de eigen rol, onthechting. Steenbok streeft naar macht om het leven te kunnen controleren, en Vissen geeft juist de controle uit handen door de maatschappelijke rollen door elkaar te laten lopen, bv. van man en vrouw, onderdrukker en onderdrukte, schuldeiser en schuldenaar, dader en slachtoffer. Verwarrend dus.

De verschuiving van de waarden van Steenbok naar Vissen zien we goed in de arbeidsmarkt. Voor Steenbok is een arbeider een bruikbare productiefactor waarvoor de arbeider conform een arbeidscontract loon ontvangt. De deugdzame arbeider was trots, dankbaar en toegewijd, en de werkgever bood in ruil voor de loyaliteit zekerheden in de vorm van een vast contract, pensioen, betaling bij ziekte en arbeidsongeschiktheid, en regelde de werkgever zelfs sociale voorzieningen zoals woningen. Vissen vervaagt de scheiding tussen werknemer en werkgever; de (soms gedwongen) populariteit van ZZP’er en het nul-urencontract zijn er voorbeelden van. De belangrijkste waarden voor de postmoderne kenniswerker zijn vrijheid, zelfontplooiing, kennis, het sociale netwerk en mobiliteit. De arbeidsrelaties zijn tegenwoordig tijdelijk, veranderlijk en schijnbaar gelijkwaardig. Sommigen futurologen vrezen dat door kunstmatige intelligentie (KI) en robots, veel mensen zelfs nutteloos worden.

Ook de relatie tussen producent en consument vervaagt. Vroeger was het duidelijk dat we bij een aankoop een dienst of product ruilden voor geld. Tegenwoordig zijn veel internetdiensten schijnbaar gratis waarbij de afnemer bijna ongemerkt betaalt met zijn persoonlijke data. Zo zijn de gebruikers van Facebook in feite de producten die Facebook verkoopt aan zijn adverteerders. Ook als we nog een fysiek product kopen in een webwinkel is het vaak onduidelijk waar we het kopen, wie de leverancier is, en waar het product vandaan komt.

Door de steeds doorgaande automatisering zullen de relaties tussen mensen veranderen. Voor Steenbok zijn de verhoudingen traditioneel, paternalistisch, formeel, duurzaam en hiërarchisch. Vissen speelt als een kameleon met rollen en identiteiten en daar kunnen KI en robots een rol in gaan spelen. Als geen ander kan Vissen gedijen in een droomwereld waar fantasie en werkelijkheid door elkaar lopen. Voor een deel zal de virtuele wereld aanvoelen als kunstmatig en onecht, maar aan de kant zal cyberspace een behoefte aan contact opvullen in onze individualistische maatschappij waar de omgangsvormen verruwen en velen zich eenzaam voelen.

Vissen maakt de maatschappij vloeibaar. De westerse jeugd die in het digitale tijdperk is opgegroeid is er aan gewend dat de verandering de enige constante factor is. Alles krijgt steeds meer een tijdelijk karakter. De nieuwe statussymbolen zijn klein en mobiel: geld, een smartphone, laptop, sieraden en merkkleding. Iemands status wordt ontleend aan het aantal vrienden op Facebook of het aantal likes. Een zorgvuldig opgebouwd imago is van meer waarde dan het bezit van een huis of auto. De nieuwe idolen komen uit de vluchtige wereld van films, tv, muziek, Hollywood en cyberspace. Zelfs de virtuele karakters uit games en fantasy spreken tot de verbeelding. De kleding en het lichaam moeten het liefst zoveel mogelijk aangepast aan de bewonderde personages, maar omdat Vissen steeds van kleur verschiet, speelt men met identiteiten, met het gevaar dat we niet meer weten wie we zijn.