Waarheidsperspectieven

Er bestaan verschillende waarheidsperspectieven die elkaar uitsluiten maar elkaar ook kunnen aanvullen.

Verhalen vertellen wie wij zijn

Eén van de oudste methoden is het verhaal. Er bestaan allerlei soorten verhalen: van fabels tot pamfletten, van fictie tot non-fictie, van lectuur tot literatuur. Onze verhalen bieden ons inspiratie, troost, hoop, verklaringen, zingeving en een moreel kompas. Ontroerende momenten verpakken we altijd in een verhaal. De terugkomst van de verloren zoon, de tragiek van een onmogelijke liefde, de geboorte van een kind, de overwinning van een oorlog, het overlijden na een ziekte, elk mens, elk volk, elk land, elk bedrijf of organisatie heeft een levensverhaal met hoogte- en dieptepunten. Met verhalen boetseren we de voortschrijdende tijd. Goede geschiedschrijvers zijn verhalenvertellers en charismatische politici verpakken hun boodschap in een narratief. Ook astronomen kunnen de verleiding niet weerstaan om processen in de kosmos verhalend te benoemen. Men spreekt over de geboorte van een zonnestelsel, de dood van een ster en het lot van het heelal.

Ieder mens maakt van zijn leven een verhaal waarmee hij zijn keuzes verantwoordt, gebeurtenissen verklaart en droomt over de toekomst. Met verhalen ordenen we opeenvolgende gebeurtenissen zodat we onze situatie een betekenis kunnen geven. We lijmen allerlei belevenissen aan elkaar tot een acceptabel geheel. Een verhaal structureert een reeks losse gebeurtenissen. Elk verhaal moet een verhaallijn hebben; een zekere logica van opeenvolgende gebeurtenissen. Onverwachte dingen mogen gebeuren maar dit moet dan wel een interessante wending geven voor het plot. De noodzaak van de verhaallijn dwingt ons om de gebeurtenissen een waarde te geven en daarom zullen we sommige toevallige gebeurtenissen in ons leven weglaten (ja, die ene keer dat …) en andere gebeurtenissen sterker benadrukken (vanaf dat moment werd alles anders …) en soms blijkt ‘die ene keer dat’ een voorbode voor een nieuw hoofdstuk en dan passen we ons verhaal met terugwerkende kracht weer aan. Tijdens ons leven voegen we hoofdstukken toe en herschrijven we onze oude hoofdstukken zodat we kunnen blijven leven met ons verhaal. Hierin schuilt ook de valkuil van deze methode. We passen het verhaal steeds aan met het gevaar dat we de fantasie de vrije loop laten. Als we twee keer op dezelfde plaats een lekke bank krijgen, neigen we ernaar om een verhaal te verzinnen dat dit kan verklaren maar dan moeten we vaak wel hard op onze duim zuigen.

We leven in ons eigen verhaal dat we steeds aan het herschrijven zijn. Constant zijn we bezig met het zoeken naar oorzaken, het leggen van verbanden, het invullen van betekenissen, het oordelen en waarderen van gebeurtenissen. Een bruiloft kan in iemands levensverhaal een fantastisch hoogtepunt zijn totdat dit na een scheiding in een heel ander licht kan komen staan, bv. ‘dit was de grootste fout van mijn leven’. Elk levend verhaal is werk in uitvoering. Het is een diagnose van een moment. Het levensverhaal van Vincent van Gogh leest als één grote mislukking en pas na zijn zelfmoord kreeg het een heel andere wending: het miskende genie. Ook het verhaal van de mensheid wordt steeds herschreven. De Joden hadden bedacht dat God de mens uit het paradijs had verstoot als straf voor het eten van de verboden vrucht, na de evolutietheorie werden wij heroïsche oermensen die op de savannen in Oost-Afrika op wild jaagden, toen de feministen in de jaren zestig hier kritiek op uitten, werden we een bescheidener jager-verzamelaar en de laatste tijd discussiëren paleontologen over de vraag of de naakte mensaap niet meer was dan een marginale aaseter. Door de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie zal ons verhaal weer een andere wending krijgen.

Zonder verhalen zijn we overgeleverd aan willekeur en daar houden we niet van. Wanneer we een willekeurige reeks van cijfers moeten onthouden – bijvoorbeeld de eerste honderd cijfers van het getal π – kunnen we dit memoriseren door aan elk cijfer een symbool toe te kennen waarmee we een verhaaltje kunnen verzinnen en via het verhaal kunnen we met wat oefening de eerste honderd cijfers repliceren. Verhalen scheppen orde in de chaos.

Wanneer het leven tegenzit, kunnen verhalen ons houvast geven maar we moeten oppassen er niet in verstrikt te geraken. Om ons hiervoor te behoeden moeten we inzien dat we vaak een keuze maken uit één van de volgende vier strategieën: vechten, negeren, onderwerpen en vluchten. In het vechtscenario zien we de mislukking als een tijdelijke tegenslag en blijven we optimistisch voor de toekomst (er is hoop), in het vluchtscenario schuiven we de schuld in andermans schoenen waarmee we de rol van slachtoffer aannemen (vanwege discriminatie kan ik geen baan vinden), bij het negeren passen we de tactiek toe van het ontkennen of verdringen van het probleem (bv. homo’s die in de kast zitten of ‘ik ben niet verslaafd aan …’) en bij de onderwerping nemen we het fiasco volledig op in het verhaal (het is mijn schuld, niemand houdt van mij). Hier zien we hoe een methode ons kan beperken. In de psychologie spreekt men over een cognitieve bias (denkfout) wanneer iemand te veel waarde hecht of zich te veel identificeert met zijn levensverhaal: het kan leiden tot een tunnelvisie. Elk verhaal impliceert keuzes en keuzes zijn arbitrair. Verhalen vervormen onze kijk op de realiteit omdat een verhaal ons dwingt om aan de belangrijke gebeurtenissen een oorzaak en betekenis te verbinden wat impliceert dat we precies zouden moeten weten hoe de vork in de steel steekt terwijl we in de realiteit het vaak gewoon niet weten waarom dingen gebeuren.

De vervorming zien we ook in de scheppingsverhalen. Onze voorouders verpakten hun levenswijsheid in hun verhalen welke mondeling werden overgebracht van generatie op generatie. Veel overgeleverde scheppingsverhalen bevatten kennis die ook in onze moderne beschouwingen aanwezig zijn. Een probleem bij de vergelijking tussen de oude scheppingsverhalen en de huidige inzichten, is dat de originele begrippen uit de scheppingsverhalen niet meer overeenkomen met onze referentiekaders. Zo moeten we het begrip ‘wereld’ niet begrijpen als de aarde maar als het heelal. En het begrip ‘niets’ dat in vele Indo-Europese mythologieën wordt voorgesteld als een oerzee waarin zich golven of trillingen voordoen die via opeenvolgende stadia leiden tot opeenvolgende werelden, zouden we tegenwoordig ‘vacuüm’ en ‘straling’ noemen. De mythologieën zoals de Noordse, Griekse en Tibetaanse, beschrijven vormingsprocessen die zich afspelen voordat de mens bestond en om de gigantische omvang uit te drukken gebruikte men wezens zoals titanen of reuzen, mythische slangen of draken, en voor de processen op de allerkleinste schaal stonden dwergen symbool. Tegenwoordig gebruiken we hiervoor de begrippen macrokosmos en microkosmos of lichtjaren en elementaire deeltjes. De referenties hebben na lange tijd hun originele betekenis verloren en wat voor ons overblijft zijn alleen nog de gepersonaliseerde godheden die vroeger ergens mee werden geassocieerd. Hierdoor zijn de scheppingsverhalen verwaterd tot folklore en mythes. Geloofwaardige verhalen moeten steeds worden aangepast aan de inzichten van de huidige tijd.

Mijn favoriete verhaal is de cyclus van de twaalf dierenriemtekens. Dit verhaal beschouw ik als de universele levenscyclus. De vurige Ram creëert het heelal met een goddelijke vonk, welke de aardse Stier versteent in een vorm, de interactieve Tweelingen creëert een dynamisch krachtenveld en moeder Kreeft bezielt de creatie tot een familie welke de expressieve Leeuw laat stralen, de dienstbare Maagd perfectioneert de details waarna de diplomatieke Weegschaal een evenwicht zoekt die de sinistere Schorpioen verstoort waardoor de bevlogen Boogschutter de schepping expandeert tot de wedergeboorte welke vader Steenbok tot het hoogtepunt brengt. Steenbok eindigt met de dood en na de dood komt de transcendente Waterman en tot slot lost de vredelievende Vissen alles weer op in het Universum. Dit verhaal met twaalf karakteristieke levensfases vormt het uitgangspunt van dit boek.