Waarheidsperspectieven

Er bestaan verschillende waarheidsperspectieven die elkaar uitsluiten maar elkaar ook kunnen aanvullen.

Keuzevrijheid biedt een uitweg

De laatste methode die ik zal beschrijven staat los van de taal of getallen, en heeft ook niets te maken met religie of logisch denken. De methode van keuzevrijheid gaat over de ontdekking van het leven. De antwoorden op de vraag wie wij zijn, waarom wij op aarde zijn, wat de zin van het leven is, zit in de keuzes die wij maken. Keuzevrijheid is de essentie.

Dat we vrij zijn in het kiezen lijkt een gegeven. We kiezen onze opleiding, onze partner, woning, baan, en we maken dagelijks keuzes in wat we eten, hoe laat we naar bed gaan, we hebben tegenwoordig zelfs zoveel mogelijkheden dat men spreekt over keuzestress. Maar dat er zoiets bestaat als keuzevrijheid is niet voor iedereen vanzelfsprekend. In de filosofie is de discussie over de vrije wil zo oud als de weg naar Rome. De vrije wil impliceert een bewuste zelfstandige keuze die zonder beïnvloeding van onzichtbare of onbewuste processen door iemand wordt genomen.

De laatste tijd staat het idee van de vrije wil onder druk. Sommige wetenschappers stellen zelfs het bewustzijn niet meer is dan een leuk bijproduct van hersenactiviteiten en dat de vrije wil niet bestaat. Dit idee vloeit voort uit een onderzoek van Benjamin Libet. Dit onderzoek laat zien dat het gereedheidspotentiaal in de hersenen 350 milliseconden vooruitloopt op het moment dat de proefpersonen besluiten een bepaalde handeling te verrichten. Hieruit concluderen de materialisten dat de hersenen een besluit onbewust nemen en ons bewustzijn rechtvaardigt achteraf de keuze en geeft ons de illusie dat we zelf het besluit hebben genomen. Als dit waar is zou dat op zich een heel bijzondere prestatie zijn van het bewustzijn maar los hiervan is er op de interpretatie van dit onderzoek nogal wat op af te dingen. Op de eerste plaats is de vrije wil niet gelijk aan het bewustzijn. Bij het hoofdstuk van stadium 5 maak ik een onderscheid tussen het willen van het ego en het waarnemen van het ik-bewustzijn. Ten tweede is de opzet van de proef dubieus want in hoeverre kan men de vrije wil onderzoeken met de opdracht aan een proefpersoon om op een willekeurig moment op een knopje te drukken? Ten derde weet niemand wat de verhoogde gereedheidspotentiaal heeft veroorzaakt. We kunnen aannemen dat een proefpersoon aandachtig de proef uitvoert en deze aandacht kan de oorzaak zijn van onbewuste processen die leiden tot het gereedheidspotentiaal, maar aandacht schenken doen we met ons bewustzijn en zo belanden we in een cirkelredenering. Veel besluiten die we nemen gaan op de automatische piloot maar daaruit kunnen we nog niet concluderen dat we alleen maar functioneren als een trekpop.

Voor de methode van keuzevrijheid moeten we aannemen dat de vrije wil bestaat. Iedereen die uit de proef van Libet concludeert dat de vrije wil niet kan bestaan, kraamt onzin uit omdat niemand het wezen begrijpt van het bewustzijn. De menselijke geest kunnen we het beste beschouwen als een zwarte doos. Dat is een object of systeem met een onbekende inhoud waar iets ingaat en iets uitkomt. Voor veel mensen is een computer een zwarte doos. Je stopt er informatie in en de computer reageert hierop met de uitvoer van informatie. Wat er binnen de computer gebeurt is voor velen een mysterie. Maar het is mogelijk om met de kennis van elektronica en software, het gedrag van een computer volledig te herleiden zonder de computer open te maken. Zo’n volledig van buitenaf herleidbare inhoud noem ik een gesloten zwarte doos. Als het gedrag onvoorspelbaar is, spreek ik van een open zwarte doos. Een gesloten doos is voorspelbaar en een open doos is per definitie een enigma.

Als we veronderstellen dat de mens en het heelal open zwarte dozen zijn, zouden we ons kunnen afvragen of deze twee mysteries met elkaar zijn verbonden. Het antwoord op deze hamvraag is puur gissen. Veel wetenschappers beschouwen de twee dozen los van elkaar. In de natuurwetenschappen weten ze geen raad met de menselijke geest en voor het gemak wordt ons denkvermogen en bewustzijn als toevallige producten beschouwd van het elektromagnetisme. Volgens de hardcore evolutiebiologen zijn wij niet meer dan een omhulsel van onze zelfzuchtige genen. Als een bal in een flipperkast zijn wij overgeleverd aan het toeval. Maar de wetenschap kan echter maar in beperkte mate de schepping doorgronden. Als we naar de sterrenhemel kijken en proberen de schepping te begrijpen, stuiten we op grenzen waar we niet verder kunnen kijken en daarmee is een volledig bewijsbaar model onmogelijk en dat biedt ruimte voor een wisselwerking tussen de mens en het heelal.

Een zwarte doos is een systeem met een onbekende inhoud dat reageert op een invoer. Een gesloten zwarte doos reageert met een volledig voorspelbare uitvoer en de reactie van een open zwarte doos is niet volledig voorspelbaar.

Met de hamvraag in gedachten, constateer ik dat het heelal en de mens opvallende overeenkomsten hebben: ze worden geboren en gaan dood en zijn beiden te beschrijven met de grootheden energie, materie, ordening en ruimte. De watermoleculen in ons lichaam zijn dezelfde watermoleculen als in de zee. De ruimte die een steen inneemt is hetzelfde soort ruimte die ons lichaam inneemt, ons lichaam bestaat letterlijk uit sterrenstof en de energie die onze cellen gebruiken komt via de planten van de zon. De conclusie die ik hieruit trek is dat het heelal en het leven intrinsiek met elkaar zijn verbonden. En dus kunnen we het wezen van het heelal doorgronden, door een antwoord te zoeken op de vraag wie wij zelf zijn. Wie zijn wij?

Dit is natuurlijk een ‘onmogelijke’ vraag. Er zijn zoveel antwoorden: we zijn dieren met een groot verstand, wij zijn geordende moleculen, wij zijn radertjes van een kosmisch uurwerk, wij zijn lichtwezens, wij zijn zuiver bewustzijn, wij zijn een stroom van energie, wij zijn bits in een kosmisch computerprogramma, wij zijn Gods kinderen, wij zijn een pakketje zelfzuchtige genen, al deze antwoorden zijn in principe verdedigbaar en voor sommige mensen dé waarheid. Wij zijn dus heel veel en nu stel ik nogmaals de vraag of wij een open of gesloten doos zijn. Een gesloten doos impliceert dat ons gedrag voorspelbaar is en hiermee ligt alles wat wij doen al vast en is de vrije wil een illusie. Als we echter wel over een vrije wil beschikken, hebben we de vrijheid om een keuze te maken – bv. in een antwoord over wie wij zijn – en dan zijn wij wat we geloven wie wij zijn en dan is onze keuzevrijheid de essentie van het universum.

Onze keuzevrijheid is de uitweg uit het voorgeprogrammeerde heelal dat vervalt van orde naar chaos omdat we met de vrijheid het vermogen hebben om niet-geprogrammeerde relaties te leggen. Dit bracht mij bij het Jungiaanse begrip synchroniciteit; dit betekent dat we tussen twee willekeurige gebeurtenissen altijd een betekenisvolle relatie kunnen leggen en door de keuze die we kunnen maken tussen ‘het is willekeur’ en ‘voor mij heeft dit betekenis’, creëren wij een ordening in iets dat willekeurig was. Door een relatie te leggen tussen bijvoorbeeld een overvliegende vogel en het aanslaan van de koelkast, leggen wij een verband dat er in de fysieke wereld niet was en hiermee kunnen we een kettingreactie in gang zetten met gevolgen in de fysieke wereld. In een complex systeem kan de kleinste verstoring grote gevolgen hebben; in de chaostheorie is er de bekende anekdote dat de vleugelslag van een vlinder in een Braziliaans oerwoud de doorslag kan geven tussen mooi weer en een orkaan in Japan. Dankzij de keuzevrijheid kunnen wij als kosmische wezens de natuur naar onze hand zetten maar omdat wij zelf en het universum open zwarte dozen zijn, is de uitkomst van ons handelen onzeker. Wij zijn vrije wezens die zelf inhoud kunnen geven aan ons bestaan maar het verloop van ons leven hebben we door onze beperkte kennis voor een deel niet in de hand.

Keuzes maken is niet makkelijk, vooral als het gaat om kwesties van leven en dood en om deze last dragelijk te maken, bieden de zeden ons richtlijnen. Het filosofische vakgebied van de ethiek richt zich op de vraag Wat is een goede moraal? In China biedt het confucianisme al duizenden jaren de deugden voor de maatschappij. De belangrijkste confuciaanse deugd is vergeving en de belangrijkste leefregel is Wat u voor uzelf niet wenst, wens dat een ander niet. De zes deugden in het confucianisme zijn menselijkheid, gehoorzaamheid, rechtvaardigheid, fatsoen, trouw en wederkerigheid. Parellel aan het confucianisme heeft zich het taoïsme ontwikkeld. Tao betekent ‘weg’. Een taoïst probeert zich niet te verzetten tegen de loop der dingen maar daar spontaan welbewust in mee te gaan. Onderdelen van het taoïsme zijn de yin-yangleer en vijfelementenleer. De boeddhistische filosofie adviseert de leer van de Middenweg voor het bereiken van verlichting. De extremen van sensueel plezier aan de ene kant en zelfkwelling of zelfkastijding aan de andere kant, moet worden vermeden. Een belangrijk aspect van de Middenweg is het op de juiste manier aandacht geven aan hetgeen zich in het heden manifesteert. De Middenweg bestaat uit het achtvoudige pad. Dit begint met het juiste inzicht (van de oorzaken van het lijden en de oplossing hiervan), dan volgen juiste intenties, juist spreken en juiste handelingen, juiste levensonderhoud, juiste inspanning, juiste aandacht, juiste meditatie. Veel leefregels uit de oosterse filosofie zijn ook terug te vinden in het Jodendom, christendom en islam.

Maar ondanks de leefregels is het nog niet zo makkelijk om keuzes te maken. Is abortus moord of een recht op zelfbeschikking en is gentechnologie een zegen of een vloek? Is het uitroeien van de malariamug goed voor de volksgezondheid of desastreus voor het ecosysteem? Moeten we economische depressies proberen te voorkomen of is een neergang juist nodig voor nieuwe groei? Soms is het moeilijk om te kiezen omdat we onmogelijk alle consequenties van een keuze kunnen overzien en dus kan een aantrekkelijke mogelijkheid uitlopen op een ramp en andersom kan de pijnlijke route leiden naar genezing. Wij kunnen de gevolgen van onze keuzes niet goed overzien en deze beperking geeft ons juist de vrijheid om te kiezen.

Als we veronderstellen dat we keuzevrijheid hebben, dan doen keuzes ertoe en moeten we de volle verantwoording nemen voor onze keuzes. Vrije wil en verantwoording zijn de basis van ons rechtssysteem en kunnen niet los van elkaar worden gezien. Zonder rekenschap te nemen, schuiven we de verantwoording af naar oorzaken buiten onszelf en daarmee zijn we slechts een speelbal van het toeval, natuurwetten of Gods Wil. Als er geen vrije wil zou bestaan, kunnen we niemand verantwoordelijk stellen voor onze daden. De aanname van de vrije wil impliceert dat de essentie bestaat uit keuzes maken en daarmee zetten we het spel in de flipperkast naar onze hand. Men zegt wel eens dat wij geen enkele invloed kunnen uitoefenen op onze geboorte maar wel op onze dood. We kunnen zelf zin geven aan het leven en daar de verantwoording voor nemen en uiteindelijk ook een keuze maken in het sterven.

Het is interessant dat in de kosmologie de vraag over hoe de kosmos zich in de verre toekomst gaat ontwikkelingen waarschijnlijk onbeantwoord blijft omdat uit de modellen en waarnemingen blijkt dat de kosmos exact balanceert tussen drie toekomstscenario’s: eeuwig uitdijen, in de verre toekomst tot stilstand komen of uiteindelijk weer samentrekken. Zijn wij met onze keuzevrijheid als een vlinder in de kosmos?