Chaotische groeistuipen

De economie van een door techniek gedomineerde samenleving heeft een typisch verloop met groei, crisis en vernieuwing of terugval.

Een economie is een dynamisch systeem dat tot op zekere hoogte te voorspellen is. Economen extrapoleren vaak bepaalde trends en ze hebben er vertrouwen in dat misstanden en zeepbellen met verstandig beleid beheersbaar zullen blijven. In de werkelijkheid komt de klap altijd onverwacht. Er zijn wel economen die dat zien aankomen maar de zwartkijkers worden altijd pas achteraf gelijk gegeven. Een mens wil niet horen dat zijn wereld een keer instort.

En toch is dit juist een kenmerk van een door techniek gedomineerde maatschappij. Elke nieuwe techniek heeft een kenmerkend patroon van toenemende complexiteit, gevolgd door een crisis waarna er met een verbeterde simpelere versie de grenzen en kwetsbaarheden van de oudere versie worden opgelost. Als dat niet mogelijk is, raakt de techniek uit de gratie.

Volgens dit kenmerkende patroon verloopt de invoering van een nieuwe technologie aanvankelijk geheel conform de economische modellen: er is een hoge orde en weinig chaos. De economische modellen doen redelijke voorspellingen en de economie kan worden beheerst. Maar door het toenemende succes stappen steeds meer ondernemers in de technologie en worden er steeds meer producten en diensten aangeboden. Hierdoor komen er te veel partijen en raakt men het overzicht kwijt. Door de hoge concurrentiedruk kunnen sommige spelers de verlokking niet weerstaan om ‘vals’ te spelen. Op dat moment is het onvermijdelijk dat de economie zich chaotisch gaat gedragen. De kleinste verstoring kan dan een systeem doen inklappen. Dit gebeurde in 2000 met de eerste internetbedrijven (de Internetzeepbel) waarna een wereldwijde lichte recessie begon die onverwacht langdurig was in de meeste westerse landen. Toen in 2008 in Amerika plotseling de huizenmarkt instortte (door de ondoorzichtelijke hypotheekmarkt) viel de westerse wereld in een diepe financiële crisis. Geen enkele autoriteit op het gebied van de economie had dit zien aankomen of had dit verzwegen.

De veelgebruikte economische modellen houden hier onvoldoende rekening mee. Altijd komt een crisis onverwacht. De meeste modellen gaan uit van een ontwikkeling welke altijd beheersbaar is. Pas in een crisis wordt duidelijk wat de weeffouten zijn van het oude systeem. Als dit wordt aangegrepen om de problemen op te lossen en er de juiste stappen worden gezet om het oude systeem te revitaliseren, kan er een nieuwe orde ontstaan. Als men blijft vasthouden aan de oude patronen is er geen verjonging mogelijk en wordt een economie of bedrijfstak ‘chronisch ziek’.

De invoering van techniek kunnen we op een grotere tijdsschaal bekijken. In relatief korte tijd na de laatste ijstijd deed de mens één van zijn grootste uitvindingen: de landbouw. Dit heeft het leven van de mens ingrijpend veranderd. We zouden kunnen spreken van de steentijdmens of mens 1.0 en de geciviliseerde mens of mens 2.0.

De landbouw veroorzaakte schokgolven in de mensheid. Deze golven doofden na een tijd uit waarna de mensheid in een (hoger) evenwicht kwam. Na het bereiken van het evenwicht is de tijd rijp voor een nieuwe technologie. Een tweede grote sprong voorwaarts was de ontwikkeling van de irrigatie landbouw, de uitvinding van het wiel, de ploeg, het schrift en de metaalbewerking. De oude techniek van de landbouw bleef bestaan en er kwam een nieuwe technologie bij. De nieuwe technologieën verspreidden zich sneller over de mensheid dan de landouw en het resulteerde in een hogere welvaart en de eerste steden. Een volgende mijlpaas was de Industriële Revolutie. De nieuwe technologie van stoommachines, elektriciteit, chemie, auto’s vliegtuigen, enz. verspreidde zich nog sneller over de mensheid en het resultaat was een bevolkingsexplosie. Sinds de negentiende eeuw beschikt de mens 2.0 over drie technologische lagen en deze hebben een eigen dynamiek met een eigen frequentie. De frequenties van het dorp, de stad en metropool zijn dan ook verschillend. Als we deze bij elkaar optellen, dan vlakken de drie verschillende frequenties elkaar niet meer uit maar er ontstaat periodieke toestand zoals de slinger van een klok. Dit verschijnsel constateerde Kondratieff als conjunctuurgolven.

Wanneer er echter nog een technologische laag wordt toegevoegd, wordt het patroon van conjunctuurgolven steeds onregelmatiger. Er ontstaan heftige bewegingen in de welvaart die geen evenwicht kunnen vinden.

De vierde technologische laag lijkt zich te gaan vormen met de Digitale Revolutie. De maatschappelijke gevolgen van computers en internet lijken vergelijkbaar met die van de landbouw, metaalbewerking en de stoommachine en dus hebben we een probleem want hoe meer de vierde laag zich in de maatschappij ‘uitrolt’, hoe chaotischer de economie wordt. Op een gegeven moment blijft de economie steeds veranderen zonder ooit in dezelfde toestand terug te keren: chaos. In de chaos zijn de grote hoogte- en dieptepunten. Wanneer een dieptepunt te groot is, stort een economie volledig in elkaar.

• Pioniersfase
  Dit is de periode waarin de ‘slimmeriken’ investeren. Zij zien al snel de potentie van het product. Het grote publiek is in deze periode nog niet bekend met het product.
• Groeifase
  In deze fase beginnen investeerders door te krijgen dat ze iets moois te pakken hebben en vergroten hun posities. Ook institutionele investeerders stappen nu in. Er kan eventueel een kleine daling plaatsvinden dankzij vroeg ingestapte investeerders die hun winst pakken.
• Hypefase
  Tijdens deze periode schieten de prijzen door het dak. Ze worden verder omhoog gedreven door het grote publiek dat bang is de boot te missen. Ondertussen zijn de vroege en institutionele investeerders langzaam aan het verkopen. Op een gegeven moment houdt de stijging op en is het plafond bereikt. De zeepbel staat op het punt te barsten
• Terugval
  De zeepbel loopt leeg. In eerste instantie zullen veel mensen niet erkennen wat er aan de hand is. Vaak vindt er nog een klein herstel plaats voordat de echte daling begint. De markt klapt in elkaar en veel mensen hebben met verlies verkocht of bezitten nu waardeloze producten. Dit is ook het moment waarop de eerder uitgestapte investeerders de nu ondergewaardeerde producten terugkopen. De meeste investeerders zullen echter niet meer instappen in deze markt.