De Italiaanse leeuw

Italië is een oude man. Hij heeft een rijk en boeiend leven achter de rug. Zijn jeugd was rustig. Toen hij volwassen werd trouwde hij met een Griek uit Troje. Het goede leven had hij in Etrurië. Als Romein werd hij machtig. Na de val van Rome kwam zijn midlifecrisis. Het katholicisme in de Middeleeuwen bood troost. In de Renaissance zag hij het licht en werd koopman. De koopman stortte zich op de kunst. Toen hij met pensioen ging, sloot hij vrede met zijn familie; in 1870 werd Italië een eenheidsstaat.

Het levensverhaal lijkt oppervlakkig beschouwd niet erg samenhangend. Er is geen ononderbroken cultuur aan te wijzen. Italië kende voor de Romeinse hegemonie tal van volken met zeer uiteenlopende religies, talen, schriften en rites welke moeilijk onder één noemer lijken te brengen zijn. En toch zijn al deze cultuuruitingen de levensfases van één en dezelfde man. Al in de late bronstijd werd het schiereiland door de Grieken als een apart cultuurgebied beschouwd. Steeds vloeiden de volken en culturen in elkaar over. De Etrusken waren de grote voorgangers van Rome. Het Romeinse Rijk bleek weer de juiste voedingsbodem voor het christendom. Rome werd na de val van het Romeinse Rijk het centrum van de westerse kerk. In navolging van het Romeinse Rijk probeerde de paus Gods koninkrijk op aarde te stichten. Uit de middeleeuwse strijd tussen de paus en de keizer ontwikkelde zich een nieuw bewustzijn in de Italiaanse stadstaten. Dit leidde tot de Renaissance.

Prachtig vanuit de ruimte. De expressieve leeuw doet het natuurlijk niet voor minder. Italië wordt omringd door zeeën en op het land vormen de Alpen een natuurlijke grens. Mede door de geografie ontwikkelde zich al vroeg een typisch Italiaans cultuurgebied. De eilanden Sicilië, Sardinië en Corsica zijn er nauw mee verbonden. Rome ligt in het hart van Italië. Vanuit dit middelpunt regeert leeuw over de wereld.

Dankzij de vloeiende overgangen worden tal van gebruiken overgenomen. De staf van de Etruskische priesters die zij vasthielden als zij de hemelse voortekenen uitlegden, werd de Romeinse lituus. De stichter van Rome, Romulus, droeg in de legende de lituus terwijl hij de stad ontwierp. In de christelijke tijden werd de lituus de kromstaf, het teken van waardigheid van de bisschop. Een ander symbool van autoriteit van de Etrusken was de fasces, een bijl met houten roeden eromheen gebonden. De Romeinen pasten dit aan tot het machtsinsigne van koningen en magistraten. In de twintigste eeuw gaf de fasces zijn naam aan de Fascistische Partij van Italië. Het Etruskische gebruik van het voorspellen van de toekomst uit het lezen van de ingewanden van een offerdier, uit de vlucht der vogels of uit de stand der sterren namen de Romeinen ook over. Deze traditie leeft nog altijd voort: tien miljoen Italianen bezoeken jaarlijks een waarzegger. Een ander Etruskische traditie bleek ook onuitroeibaar. De Etrusken kenden duels die ze hielden bij officiële, religieuze of familiaire aangelegenheden. De Romeinen namen deze traditie over en vormden deze om tot de gladiatorengevechten. De moderne variant van de gladiatorenspelen is de Italiaanse voetbalcompetitie waarin ’s wereld duurste sterspelers acteren.

Er is nog een diepere verbintenis. Alle Italiaanse volken delen dezelfde ziel. De oude man en al zijn familieleden zijn leeuwen. Leo is de koning der dieren. Leeuw heeft de eer om de mensheid te leiden. In het begin ging dit trouwens niet goed. Het was het irritante Griekenland dat in de schijnwerpers stond. Dat kan leeuw niet over zich heen laten gaan. De Italiaanse leeuwen kaapten de culturele rijkdom van de Grieken ter ere van hun glorie. Italië moest het Griekenland van Europa worden. En dat is leeuw gelukt. Het Romeinse Rijk groeide uit tot het machtigste rijk van de Oude Wereld. Leeuw is de charismatische leider waar de onderdanen voor moeten buigen. Alle wegen leiden naar Rome. Ook na de val van het Romeinse Rijk bleef Rome de spil van het middeleeuwse Europa. The pope lives in Rome was de eerste zin die mijn tante Annie bij haar Engelse les moest leren. Nog steeds is Rome het centrum van het katholicisme. Leeuw bindt alle familieleden samen tot een krachtige clan. Het Romeinse Rijk had die bindende functie en de Kerk van Rome gaf de middeleeuwse Europeaan het gevoel verbonden te zijn met Gods rijk op aarde.

Die bindende kracht van leeuw is onmisbaar. Ook op zoiets triviaals als op een verjaardagsfeest waarbij de gasten elkaar nauwelijks kennen en moeizaam een vermijdend gesprek voeren. En dan komt leeuw binnen. Iedereen kijkt even op. Daar zorgt leeuw wel voor. Met veel theater en uiterlijk vertoon neemt leeuw direct de ruimte in. Leeuw eist aandacht. Hij is de baas. Hij is de warme persoonlijkheid die mensen aandacht geeft. Leeuw kan een groep ‘dragen’. Leeuw geeft mensen het gevoel van zijn. Je mag er met leeuw zijn. Leeuw neemt de stijfheid weg. Met leeuw gaat elk feest stralen.

Het stereotype beeld van de Italiaan komt overeen met het karakter van leeuw: expressief, luidruchtig en gepassioneerd, maar ook kinderachtig, lui en flirtziek. Leeuw is een showfiguur die uiterlijk vertoon belangrijker vindt dan inhoud. Het alledaagse leven is voor een Italiaan een podium waar hij een rol speelt waarin hij met volle inzet acteert. Elke Italiaan vertolkt een hoofdrol in de verfilming van zijn eigen leven. Deze rol neemt leeuw bloedserieus. Of je nu een simpele onderhoudsmonteur bent of een professor, je moet je vereenzelvigen met je rol. Een Italiaanse hoogleraar zal om zijn imago te bewaren nooit een grapje maken tijdens een college. Zelfspot is leeuw dan ook vreemd. Wat hij doet is altijd waardig. En als de rol onbeduidend is, dan maakt leeuw er wel iets belangrijks van.

In dit theatrale leven is het huis slechts een kleedkamer waar de bewoners zich tussen de bedrijven door kunnen ontspannen en omkleden. Belangrijk is de juiste outfit. Leeuw kan niet zomaar wat aantrekken. De Italiaan kleedt en gedraagt zich naar de rol die hij in de maatschappij vervult. De beeldvorming is essentieel. Toen Silvio Berlusconi een facelift had genomen werd hem dat snel vergeven. Zelfs de communistenleiders dragen een strak maatpak en de duurste Italiaanse schoenen.

Een Italiaan zal zich niet gauw omschrijven als gewoon. Hij is iemand. Zijn baan, familie, kleding, auto, geboortestreek zijn de beste van de wereld. Iedereen moet altijd ruimte moet maken voor de koning van de dierenriem. Italianen kunnen dan ook niet normaal in een rij staan om rustig op hun beurt te wachten. Ze duwen en trekken, zodat ze in ieder geval de schijn opwekken dat ze heel belangrijk zijn. Ook in het verkeer moeten de anderen vooral plaatsmaken voor de ware koning. Al toeterend en afsnijdend eisen ze hun plaats op. Italianen kijken dan ook met enige bewondering en jaloezie naar die handige jongen die voordringt in de file. Zelf heb ik eens met een Romein op de autostrada gereden in een Alfa Romeo waarbij hij zoveel mogelijk pontificaal midden op de weg reed, zodat in ieder geval niemand ons kon inhalen en hij tot het laatste moment kon besluiten of hij zijn trage voorgangers linksom of rechtsom zou inhalen.

Mensen die keurig in de rij staan, hun belasting betalen, zich houden aan de verkeersregels en betrapt worden op een leugen zijn in de ogen van de Italianen sukkels (fesso). De Italianen genieten van andermans domheid of onnozelheid. Zelf proberen ze de ander te slim af te zijn. Maar leeuw is niet de slimste onder de dierenriem. Als leeuw dan toch door de mand valt zal hij nooit zijn fout toegeven. Hij zal alles in het werk zetten om zijn eer te redden. De Italianen staan bekend dat ze in gênante situaties een hele reeks volstrekt overbodige of hoogst onaannemelijke excuses te berde brengen om maar te maskeren dat iemand doorheeft dat ze een blunder hebben begaan. Al van kindsaf aan leren Italianen het belang van een bella figura; ‘een goed figuur slaan’. Gracieus bewegen, vloeiend en zelfverzekerd spreken, zich goed kleden, uiting geven aan goede smaak en gevoel voor stijl bij de keuze van kleding, auto, meubels, de aanleg van de tuin; het hoort allemaal bij het Italiaanse begrip la bella figura. Als koning van de wereld kan leeuw natuurlijk niet laten blijken dat hij zijn universum niet onder controle heeft. Ter wille van la bella figura moet de Italiaan de indruk wekken dat hij alles onder controle heeft. Zichzelf druk maken is dodelijk voor het imago. En als het dan een keer uit de hand loopt maakt leeuw een hele show van. Hij dramatiseert alle tegenslag. Hij legt in geuren en kleuren uit dat alle onheil niet zijn schuld is. Het is een kwestie van eer.

De beroemde geënsceneerde foto 'American girl in Italy' uit 1951 van Ruth Orkin.

Leeuw is net als ram en boogschutter een vuurteken. De vuurtekens zijn genereus. Ram kan makkelijk geven omdat bezittingen voor hem weinig waarde hebben. Boogschutter is ronduit altruïstisch. Leeuw geeft ook makkelijk, maar verwacht er wel wat voor terug. Italianen geven makkelijk maar nooit zonder bijbedoelingen. De macht binnen de Italiaanse samenleving is gebaseerd op een systeem van giften en gunsten. Zodra iemand een cadeau accepteert, is hij de schenker een wederdienst schuldig en een overeenkomst voor de rest van zijn leven aangegaan. Leeuw geeft en leeuw neemt.

Als vuurteken is leeuw vol energie. Leeuw is optimistisch, spontaan, soepel, speels, hartelijk en warm. Leeuw straalt warmte uit. De Zon is de astrologische heerser van leeuw. Deze energie kennen de Italianen als allegria. Het is een onbepaald gevoel van levenslust dat moeilijk te doorgronden is door een buitenstaander. Het heeft te maken met plezier in het leven en houdt meestal verband met de Zon, gezelschap en algehele opwinding. Vandaar dat Italianen in gezelschap zo vaak een vrolijke indruk maken. Deze levendigheid is al duidelijk aanwezig bij de Etrusken.

Leeuw vindt een mooie buitenkant belangrijker dan een goed doorwrochte inhoud. Daarom maken de Italianen vooral mooie dingen. Italiaanse auto’s zien er van de buitenkant mooi gestileerd uit. Je moet alleen niet onder de motorkap kijken, want met de details houdt leeuw zich niet bezig. Ook de Etrusken hielden van mooie dingen. Ze waren verzot op uiterlijk vertoon. De Etruskische hogere klassen verfraaiden zich kwistig met sieraden, in het bijzonder met gouden sieraden. De Romeinen waren minder overdadig. Ze waren zelfs sober. Dit is een steenbokinvloed waar ik later op terug kom.

De Romeinen waren wel verzot op hun triomftochten. Voor generaals en keizers was een veroveringsoorlog bijna bijzaak. Het ging hun vooral om de triomftocht. Wie een grote oorlog won en minstens vijfduizend vijanden had gedood kreeg door de Senaat een triomf toegekend. De betekenis van de triumphus was groot. Kosten noch moeite werden gespaard om de triomftocht tot een ongeëvenaard schouwspel te maken. Iedere triomftocht was een indrukwekkende show waar langs de route een uitzinnige menigte de triomfator toejuichte. Hij reed in een vierspan de stad binnen door de Porta Triumphalis. Zijn wangen waren rood geverfd. Hij ging gekleed als Jupiter, in een purperen mantel die met gouden sterren was afgezet. Een slaafje hield een lauwerkrans boven zijn hoofd en fluisterde hem als het gejuich aanzwol in het oor: Respice post te! Hominem te esse memento! (Kijk achterom! Denk eraan dat je een mens bent!). Voor de triomfator liepen de hoornblazers, de praalwagens met de buit, de geketende krijgsgevangen en in het oog vallende borden waarop zijn prestaties waren geschreven. De aanwezigheid van de senatoren en magistraten gaf het juiste cachet. Achter de triomfator volgde zijn familie en soldaten die liederen zongen. Met de triomftochten kon leeuw zijn status en macht tonen. Hoe groter de pracht en praal des te meer indruk maakte de triomfator. Bij de elite leefde een sterk verlangen om een grote oorlog te winnen zodat zij er een triomftocht aan overhielden. Als een grote triomftocht niet mogelijk was, dan hoopten ze op een kleine zegetocht, de ovatio. In de Keizertijd gingen de keizers zelf bepalen of zij als held geëerd moesten worden. Heel wat keizers hielden bij gebrek aan grote overwinningen toch een triomftocht. Gewoon omdat leeuw snakt naar eer en roem.

Een voorstelling van een triomftocht van Julius Caesar.

In alle Italische tijden – tijdens de Etrusken en Romeinen, de Middeleeuwen, Renaissance en in het moderne Italië – speelt de familie een belangrijke rol. Kreeft sticht de familie en het opvolgende teken leeuw pronkt er mee. Waar de familie in kreeft nog een knus warm nest is, wordt de familie in leeuw een dominant centrum van de wereld waar alles om draait. In andere Europese landen hebben de overheid en de welvaartsstaat het belang van goede familiebanden uitgehold. De Italianen werden eeuwenlang door steeds weer andere machthebbers uitgebuit en teleurgesteld. Zij leerden niet op een staat te vertrouwen. Er is in Italië maar één belang, en dat is dat van het gezin, of in breder verband, van de familie. La famiglia is het cement van de Italiaanse samenleving; in de politiek, economie en het bedrijfsleven. Wie bij een Italiaanse familie behoort, zit er aan vast van zijn wieg tot aan zijn graf. De Italiaanse familie is een uiterst geraffineerd netwerk van paternalisme dat bijeen wordt gehouden door een complex systeem van geschenken en gunsten. Ingaan tegen de wensen van de familie is zo goed als onmogelijk. Koning leeuw deelt de lakens uit. Il papà heeft de macht. Hij veronderstelt dat hij al het werk doet en aan het hoofd van het gezin staat. In de natuur is leeuw de koning van de jungle. Maar iedereen weet dat de leeuwinnen de prooidieren overmeesteren en de welpen opvoeden. De leeuwinnen staan hun mannetje. Achter de schermen doet la mama het zware werk en neemt zij de belangrijke beslissingen. Maar dat kan de luie leeuw niet zoveel schelen. Het gaat om de beeldvorming. Als de buitenwacht maar denkt dat de pater familias de baas is, vindt de statusgerichte leeuw het goed. Italiaanse vrouwen veinzen hun onderdanigheid, maar ondertussen houden ze als briljante actrices de schijn op dat hun mannen de baas zijn, terwijl zij zich toch gedragen als ze zelf willen. Ze weten dat hun mannen nergens zouden zijn zonder hun doortastende leiding. De Italiaanse mannen kunnen zich zo bezig houden met de belangrijke zaken: er goed uitzien, praten over voetbal, koffie drinken en leuk spelen met de kinderen.

Leeuw is het teken van je eigen kinderen. Italianen kunnen meestal uitstekend overweg met kinderen. Ze zijn er dol op, ook al hebben Italiaanse vrouwen tegenwoordig nog maar weinig kinderen. I bambini mogen zich laten zien en horen. De trotse leeuw toont ze graag aan de buitenwereld. Al vroeg doen de kinderen mee met de grotemensenwereld. Italiaanse jongetjes groeien op met het idee dat hun moeder de Heilige Maagd Maria is. Dat maakt hen niemand minder dan Jezus Christus. Dat maakt het voor Italiaanse mannen moeilijk om hun ouderlijk huis te verlaten. Uit de statistieken van 1994 bleek dat bijna driekwart van de 27-jarigen nog thuis woonde. Als de zoon het huis verlaat gaat hij meestal direct samenwonen met zijn vriendin, zodat zij de plaats van zijn moeder kan innemen. Leeuw kan nou eenmaal niet zonder zijn vrouw en familie. De clan of familie is een thema in de Italische geschiedenis.

In een leeuwmaatschappij is één man de baas en voelen de clanleden zich emotioneel verbonden met elkaar. Dit geeft leeuw zijn kracht, maar de beperking is de grootte van de familie. Leeuw heeft een begrenzing van wat hij kan leiden. Hij kan zijn macht alleen uitoefenen als hij emotioneel verbonden is met zijn onderdanen. Dat geeft een beperking aan de grootte van een clan. De Engelse onderzoeker Dunbar heeft op basis van metingen aan de hersenen van primaten de maximale groepsgrootte van soorten bepaald. De hersenen van een chimpansee kan persoonlijke contacten met 54 individuen goed verwerken. Een groep van 54 is voor een chimpansee nog overzichtelijk. Grotere groepen vallen uit elkaar. Voor de mens is de gemiddelde groepsgrootte 148 individuen. Dit is voor homo sapiens de natuurlijke groepsgrootte waarbij de groep door persoonlijke contacten nog een hechte samenhang kan vormen. Deze groepsgrootte komt goed overeen met wat onderzoekers hebben gevonden bij nomadische stamverbanden en jager-verzamelaarsgemeenschappen. In onze maatschappij zien we deze natuurlijke groepsgrootte nog bij het leger. In het moderne leger bestaat een compagnie uit 100 tot 200 man met een gemiddelde van 180. Leeuw kan dus een clan van honderdvijftig mensen leiden.

Grotere groepen kunnen alleen bij elkaar worden gehouden met een hiërarchische organisatie. Elke grotere organisatie heeft hierom een elite. Deze staat boven de clanhoofden. Boven de elite staat vaak een koning. Een samenleving met clans, elite en een koning is nog overzichtelijk. Leeuw kan de drie lagen met elkaar verbinden met het systeem van cliëntelisme. Al in de Romeinse tijd was de clientalia de onzichtbare lijm. In dit systeem bood een aristocraat of patriciër - de patroon – steun aan zijn cliënt, vaak een arme plejeber, als ze naar de rechter stapten, geld moesten lenen, algemeen advies of een voogd voor hun kinderen nodig hadden. In ruil gaf de cliënt zijn patronus politieke steun. De patronus voelde zich de pater familias van zijn cliënten. Tegenwoordig functioneert in Zuid-Italië nog steeds het cliëntelisme met de maffia. Met een systeem van cliëntelisme en een sterk familiegevoel kan leeuw een samenleving organiseren met drie lagen: families, elite, koning.

De Palio (het vaandel) is een paardenrace die sinds 1287 wordt gehouden in het centrum van Siena. De race vindt tweemaal per jaar plaats en gaat tussen de 17 wijken van Siena. De paarden worden bereden zonder zadel. Het is voor niet-Italianen moeilijk zich voor te stellen hoe belangrijk het winnen van de Palio is voor de inwoners van de wijken.

Het sociaal samenhangend koninkrijk van leeuw kan bestaan uit maximaal 3,3 miljoen zielen (150x150x150). Dit is de theoretische grens van wat leeuw kan leiden. De opbouw – families, elite, koning - is nog simpel. Er zijn nog directe contacten. De grootte komt overeen met het inwoneraantal van een grote stad. Leeuw kan prima een stad leiden met wat land eromheen. De baas van de stad – de burgemeester – is nog betrokken met al zijn onderdanen. Iedereen weet wie zijn burgervader is. Een koninkrijk heeft - om allerlei redenen - vaak minder dan 3,3 miljoen zielen. Een beperking die vroeger de grootte van het koninkrijk bepaalde was de reistijd. De grenzen van het koninkrijk moeten binnen een paar dagen bereikbaar zijn. Grotere rijken met langere reistijden zijn voor leeuw niet bestuurbaar.

Leeuw kan dus een organisatie tot drie bestuurslagen goed leiden. In het moderne Italiaanse bedrijfsleven zien we de beperking van leeuw. In Italië is het aantal succesvolle zelfstandige multinationals op één hand te tellen; de meeste zijn ex-staatsbedrijven. Het grootbedrijf is dun gezaaid omdat de Italiaanse bazen in contact willen blijven staan met het hele bedrijf. De directeuren willen het bedrijf blijven controleren tot in de kleinste details. Delegeren ofwel verantwoordelijkheden uit handen geven is niet de sterkste kant van leeuw. Hij wil juist de binding houden met het geheel. Groeiende bedrijven lopen hierin vast. Strategieprofessor Carlo Maffé zei over het logge zwaar verliesgevende Alitalia Het is duidelijk dat wij hier in Italië zo’n complex en groot bedrijf niet kunnen besturen. De kracht van de Italiaanse economie zit in de kleinere familiebedrijven. Deze zijn flexibel, origineel, kennen een grote variatie en maken creatieve ontwerpen met een verbluffende kwaliteit. Hier laat de expressieve leeuw zien wat hij waard is.

Een reclamefoto voor een merk gympen bevestigt de vooroordelen over de Italiaanse mannen.

Leeuw kan alleen een overzichtelijk geheel leiden, zoiets als een familiebedrijf, een stad of een klein koninkrijk. Italië was gedurende zijn geschiedenis altijd verdeeld in kleine koninkrijkjes of stadstaten. Grotere eenheden zoals het land Italië kan leeuw niet overzien. De Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken Metternich zei in de negentiende eeuw Italië is slechts een geografisch begrip. Het moderne Italië is als land te groot voor leeuw. Nog altijd is Italië een lappendeken van regio’s. Het begrip Italia heeft dan ook weinig betekenis voor de Italianen. Zij identificeren zich sterk met hun geboortestreek, want deze is de mooiste van de hele wereld. Het gevoel met verbondenheid met de streek wordt gevat in het begrip campanilisomo dat letterlijk betekent ‘loyaliteit tegenover je eigen klokkentoren’. Italianen blijven hun hele leven een Milanees, Siciliaan, Florentijn of Romein, ook al verhuizen ze naar een andere streek of het buitenland. Wie een moeder heeft uit bijvoorbeeld Turijn en een vader uit Bologna heeft als halfbloedje een identiteitsprobleem. Onderling verschillen de regio’s sterk van elkaar. Je kan dan ook niet spreken van dé Italiaanse keuken. Veel streken hebben een eigen dialect dat sterkt afwijkt van het Italiaans. Italië heeft dertien minderheidstalen. Naast de taal verschillen de karakters per regio. De Napolitaan is druk en chaotisch, de Romein is arrogant, de Venetiaan is een eenvoudige harde werker, de Abruzzen zijn stugge bergbewoners, Genovesi zijn gierig, de Milanezen zijn aristocratisch en toch een beetje halve Duitsers. Tijdens de zomermaanden laait het streekgevoel op met allerlei folkloristische festiviteiten. Zelfs het kleinste gehucht heeft zijn jaarlijkse feest. Leeuw houdt wel van een feestje. Het chauvinisme met de eigen streek is zo strek dat als bijvoorbeeld AC Milan een Europese Champion League wedstrijd speelt, heel Italië hoopt - behalve de AC Milan fans - dat de ploeg verliest. Liever een Duitse of Spaanse ploeg kampioen dan een andere dan de eigen lokale voetbalploeg. Soms leggen de Italianen hun campanilisomo vast in wetten. Gondeliers in Venetië is het verboden om Napolitaanse liedjes te zingen. De nationale staat is voor veel Italianen een net zo vaag begrip als het begrip Europa voor Nederlanders. De Italiaanse president Ciampi (reg. 1999-2006) maakte zich grote zorgen om het ontbreken van een nationaal gevoel bij de Italianen. De sterke identificatie met de regio komt voort uit het tribale denken van leeuw.

Het Romeinse Rijk schoot ver voorbij de grens van wat leeuw nog kan behappen. Ten tijde van het Keizerrijk leefden er ongeveer zestig miljoen mensen in het Romeinse Rijk. De stad Keulen lag op 67 dagen marcheren van Italië en om de stad Antiochia in het oosten te bereiken moesten de legioenen 124 dagen marcheren. Een reis over zee kon de reisduur halveren maar deze was zelfs in het zeilseizoen van april tot oktober gevaarlijk door de soms ruwe Middellandse Zee. Hoewel Rome mooi centraal in het rijk lag, miste de keizer het contact met de grenzen omdat de afstanden tot Rome te groot waren. Om dit rijk effectief te besturen heb je steenbok nodig. Steenbok staat emotioneel los van zijn volk en regeert met wetten en regels. Steenbok verdeelt zijn onderdanen in klassen. Onderaan staan de slaven, daartussen de burgerij, bovenaan de aristocratie. Aan de top regeert steenbok als een keizer. Het hele systeem houdt steenbok in het gareel omdat iedereen in een hiërarchie gedwongen wordt zijn taak te vervullen. Het immense Romeinse Rijk kon alleen met de steun van steenbok worden bestuurd. De conclusie is dat de Italianen steenbok als ascendant hebben. Bij de beschrijving van de Romeinen kom ik uitgebreider terug op de steenbokascendant.

Jeroen Visbeek, januari 2012